Ostrowski Tomasz Adam h. Rawicz (1735–1817), podskarbi nadworny kor., senator wojewoda, prezes senatu Ks. Warsz. i Król. Pol. Pochodził z rodziny osiadłej w Ostrowie koło Kocka w pow. lubelskim. Ur. 21 XII w Ostrowie Małym (Krupach) w pow. lubelskim. Był synem Piotra, chorążego pomorskiego (od r. 1744 występującego jako chorąży parnawski, mylonego w herbarzach z Wojciechem Ostrowskim, podsędkiem łęczyckim), dziedzica Krup, Zabiela, Skolimowa, Zawad. Matką O-ego była Konstancja ze Stoińskich, córka Pawła, podkomorzego (podstolego?) bełskiego. O. kształcił się w lubelskim kolegium jezuitów. Nie zdecydował się, pomimo namów, na wstąpienie do zakonu. Edukację uzupełniał samodzielnie, zwłaszcza w czasie podróży zagranicznych. Wyjechał z kraju w r. 1760, zwiedził Niemcy, Francję, Anglię, Włochy. Był na dworze Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville i na dworze Ludwika XV. Po powrocie do Polski związał się ze stronnictwem dworskim, w styczniu 1762 nabył rangę kapitana wojsk kor. W r. 1764 był elektorem z ziemi czerskiej. W okresie tym zmienił swe powiązania polityczne i zbliżył się do Stanisława Augusta. Dn. 24 I 1765 otrzymał od króla stopień pułkownika wojsk kor. T.r. wyjechał w podróż zagraniczną, być może towarzysząc posłanemu do Rzymu z notyfikacją koronacji Józefowi Czartoryskiemu. W r. 1766 wybrany został na posła z ziemi nurskiej. Dn. 11 VIII 1767 (wg Magiera w r. 1766) król mianował go szambelanem. Dn. 8 VIII 1773 został podkomorzym nurskim. Jako najwyższy z obecnych urzędnik ziemski zagajał sejmik gospodarski w r. 1775 i przedsejmowy nurski w r. 1776. W r. 1776 był posłem z ziemi nurskiej na sejm i (wbrew instrukcjom) przystąpił do konfederacji. Na sejmie tym wybrany został do delegacji mającej zaprosić hetmanów do złożenia przysięgi konfederacji oraz do deputacji badającej czynności Rady Nieustającej. Jako «trzymający» pióro w tej deputacji wystąpił w obronie Rady (na sesjach 23 IX i 14 X t.r.). Wybrano go wówczas na członka Rady – wszedł w skład Departamentu Policji.
Dn. 8 V 1777 O. otrzymał Order Św. Stanisława. W t.r. też złożył projekt wprowadzenia listów zastawnych, odrzucony przez Departament Policji. O., który zdobył renomę znakomitego finansisty, był podobno również autorem innych projektów. Popierał koncepcję prawa nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę. Dn. 30 V 1777 mianowany został kasztelanem czerskim. Na sejmie 1778 r. ponownie został konsyliarzem Rady Nieustającej i wszedł do Departamentu Skarbu. Na tym i na następnym sejmie (1780) należał do zwolenników kodeksu Andrzeja Zamoyskiego. Dn. 29 XI 1779 otrzymał Order Orła Białego. Wszedł do utworzonej w pocz. maja 1781 r. Komisji Ekonomicznej Skarbu JKMci, a po krótko sprawującym tę funkcję Michale Mniszchu został prezesem Komisji (zwanej też Kamerą). Równocześnie zajmował się administracją dóbr prymasowskich i występował jako pośrednik między prymasem Antonim Ostrowskim a Stanisławem Augustem. Dn. 5 III 1782 król wyznaczył go na członka komisji mającej zbadać stan zdrowia bpa Kajetana Sołtyka. Na sejmie 1782 r. został wybrany w skład Rady Nieustającej. Po śmierci prymasa Antoniego Ostrowskiego O. był jednym z egzekutorów jego testamentu i w r. 1784 prawdopodobnie wyjeżdżał w tej sprawie do Paryża. W r. 1785 był jednym z sędziów w procesie Marii Teresy Dogrumowej. Na sejmie 1786 r. został znów wybrany do Rady Nieustającej i wszedł do Departamentu Interesów Cudzoziemskich. O. należał do ścisłego grona współpracowników królewskich, był uczestnikiem obiadów czwartkowych. Bliska przyjaźń łączyła go z Piusem Kicińskim, który w r. 1787 wysuwał kandydaturę O-ego na marszałka nadwornego kor. O. utrzymywał także kontakty z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Debolim. Jeszcze sprzed Sejmu Czteroletniego datują się początki znajomości O-ego z Hugonem Kołłątajem; wraz z nim należał do grupy politycznej popierającej Stanisława Małachowskiego i starał się pozyskać dla tego kręgu prymasa Michała Poniatowskiego, zachęcając go do pośredniczenia między dworem a opozycją.
W czasie Sejmu Czteroletniego zabierał wielokrotnie głos, broniąc m. in. prerogatyw królewskich, Rady Nieustającej i jej Departamentu Wojskowego. W sprawach skarbowych stał na stanowisku, że korzystniejsza jest pożyczka krajowa lub zagraniczna niż podatek czasowy oraz że koniecznie należy uchwalić podatek stały. Sporą rolę odegrał też O. w zakulisowych zabiegach o zbliżenie między stronnictwem patriotycznym a królem. Jako doradca króla w kwestiach finansowych O. w końcu września 1790 prowadził rozmowy z sekretarzem poselstwa pruskiego A. F. Goltzem w sprawie poręczenia banku berlińskiego dla projektowanego Banku Rzpltej oraz pożyczki pruskiej dla Stanisława Augusta. Dn. 3 V 1791 należał do senatorów, którzy poparli Ustawę Rządową. Po uchwaleniu Konstytucji przeznaczony został do mediacji wobec opozycji. Wyróżnił się ofiarnością na cele związane z popieraniem dzieła Konstytucji; ofiarował 100 000 zł na wojsko. Dn. 17 V 1791 mianowany został podskarbim nadwornym kor. Jako minister skarbu wszedł także w skład Straży Praw i oddał się całkowicie pracy administracyjnej. Należał do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Współuczestniczył w przygotowywaniu projektu wykorzystania «reformy żydowskiej» do spłacenia długów królewskich i miał być jednym z pierwszych, którzy przyjęli prawo miejskie. Na sesji sejmowej 27 I 1792 głosował (zgodnie ze wskazówkami króla) za odroczeniem decyzji w sprawie pozbawienia urzędów Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego.
W czasie wojny 1792 r. O. brał udział w posiedzeniach Rady Wojennej. Dn. 23 VII oponował przeciwko przystąpieniu Stanisława Augusta do Targowicy. Radził królowi stanąć na czele wojska i stoczyć bitwę, w razie niepowodzenia wycofać się w tereny górzyste i prowadzić wojnę podjazdową, a w ostateczności szukać schronienia w Galicji. W końcu lipca opuścił Warszawę i udał się do Ujazdu, skąd wyjechał do Tetyjowa na Ukrainie. W październiku wrócił do Warszawy. Mimo nacisków wytrwał w swoim postanowieniu nieprzystępowania do Targowicy. W lutym 1793 nalegał na króla, by nie godził się na żądania J. Sieversa i wyjazd do Grodna. Wkrótce (na pocz. marca) wyjechał na Ukrainę. Do Warszawy wrócił, jak się zdaje, w czerwcu i był tam w styczniu 1794. Przez Jana Dembowskiego utrzymywał kontakt z Ignacym Potockim, informując o nastrojach (stąd zapewne krypt. Barometr) i zapewniając o stałości swych postanowień. O kontakty z O-im, a pośrednio z królem, zabiegał przez Ludwika Strassera jesienią 1792 i na pocz. 1793 r. Kołłątaj. Za odmowę złożenia przysięgi wierności Katarzynie II O. znalazł się pod dozorem i jego dobra były zagrożone sekwestrem. Jeszcze przed sejmem grodzieńskim został złożony przez Targowicę z urzędu podskarbiego nadwornego. Jego następcą został 7 VII 1793 Teofil Załuski.
Po rozbiorach O. wycofał się z działalności publicznej i zajął się głównie administracją swoich dóbr. W zaborze rosyjskim znalazły się dobra na Ukrainie, które wniosła mu druga żona: m. in. Tetyjów i Piatyhory. O. wprowadził w tych wsiach częściowe oczynszowanie, rozwinął pszczelarstwo i wydatnie podniósł stan tych majątków. Ufundował także kościoły – zarówno w Tetyjowie, jak i w Piatyhorach. Inna część jego dóbr: Krupy i Ostrów (pow. stężycki, woj. sandomierskie), Sangrodz, Małecz, Żechlin (woj. rawskie), Nadarzyn i Helenów pod Warszawą oraz Ujazd w woj. rawskim (kupiony w r. 1786? od Ledóchowskich) znalazły się w zaborze pruskim. W pobliżu Ujazdu O. wybudował piece i kuźnie, w których zatrudnił rzemieślników sprowadzonych z Miedzianej Góry koło Kielc. Osada kuźnicza, założona przez O-ego, dała początek późniejszemu Tomaszowowi Mazowieckiemu. Zatrudniał architekta Jakuba Kubickiego, który wzniósł w Helenowie pałac (ok. r. 1807) i kościół w Nadarzynie. O. sprzedał po rozbiorach część majątków na Ukrainie (Piatyhory) i przeniósł się do zaboru pruskiego. Dn. 6 VII 1798 posiadłość O-ego Ujazd podobno odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm II, który nadał Ostrowskim dziedziczny tytuł hrabiowski. O. utrzymywał bliskie stosunki z Tadeuszem Czackim; popierał jego próby (1802/3) rozwijania handlu czarnomorskiego i adriatyckiego (zbudował magazyny zbożowe w Odessie), łożył również na potrzeby Liceum Krzemienieckiego. Dbał o wychowanie i wykształcenie dzieci i sprowadzał dla nich wielu nauczycieli; nad wychowaniem młodych Ostrowskich czuwał m. in. Feliks Bentkowski. Po powrocie Kołłątaja do Warszawy O. nawiązał z nim stosunki (odwiedził go już 1 I 1803) i dopomógł mu w staraniach o odzyskanie majątku, lecz poprzednia zażyłość nie powróciła.
O. nie należał do entuzjastów Napoleona. Odrzucił w r. 1806 propozycję J. Murata objęcia stanowiska prezesa w Izbie Administracyjnej Wojennej, zaproponował natomiast kandydaturę syna Aleksandra na członka Izby, nie chciał również uczestniczyć w Komisji Rządzącej. Dowodem szczerości Napoleona mogło być dla niego tylko zwołanie zalimitowanego Sejmu Wielkiego. Ostatecznie jednak postanowił włączyć się do życia publicznego. Dn. 16 VIII 1808 postawiono w Radzie Stanu kandydaturę O-ego do Głównej Izby Obrachunkowej, zaś 24 XII został jej prezesem. Swoim podpisem zagwarantował papiery wartościowe Ks. Warsz. W początkach 1809 r. wybrany został na posła z pow. warszawskiego na sejm konstytucyjny, zaś 9 III otrzymał nominację na marszałka sejmu. Mimo iż, jak można przypuszczać, skrycie sprzyjał opozycji kierowanej przez tzw. jakobinów, nie dopuścił do zerwania obrad, umiejętnie uspokajając izbę poselską wzburzoną kwestią głosowania radców stanu i starciem Aleksandra Linowskiego z Józefem Godlewskim. Po zakończeniu sejmu nie przyjął pensji 30 zł. W czasie sejmu prowadził w pałacu Brühlowskim dom, który stał się ostoją obyczaju staropolskiego. O. popierał orientację napoleońską w sferze polityki zagranicznej, był jednak krytyczny wobec nowych instytucji. Kodeks Napoleona uważał za sprzeczny z tradycją narodową. Był zwolennikiem polityki popierającej interesy kleru. Sprzeciwiał się «absolutyzmowi» i rozbudowie aparatu biurokratycznego. Kładł nacisk na oszczędność w wydatkach rządowych. Dn. 19 IV 1809 Rada Stanu uchwaliła projekt utworzenia kasy pożyczkowej, na której czele miał stanąć O. W maju 1810 został powołany do komisji przeznaczonej do odebrania rachunków z funduszy zarządzanych przez władze w zdobytej Galicji, a 21 VII t.r. mianowano go pierwszym komisarzem w Dyrekcji Biletów Kasowych. Podczas zajęcia Warszawy przez wojska austriackie pozostał w mieście i umiejętnie łagodził reżim okupacyjny. W czerwcu witał wkraczające do stolicy oddziały polskie. Dn. 9 III 1810 wszedł do senatu jako wojewoda, 6 XII 1811 otrzymał stanowisko jego prezesa. W Konfederacji Generalnej nie odegrał żadnej roli. Udzielił pożyczki ks. Józefowi, a po klęsce kampanii 1812 r. pozostał w Warszawie, lojalny wobec Napoleona. Był zwolennikiem wycofana się Rady Stanu do Paryża. Ciesząc się dużym autorytetem, wstrzymywał wysyłanie adresów do Aleksandra I. W lutym 1813 wysłał delegację do gen. M. Miłoradowicza po zajęciu przez niego (8 II) Warszawy. Wobec pogłosek o zamiarach cara Aleksandra ustanowienia komisarza generalnego dla obszaru Ks. Warsz., wzywał na to stanowisko z Krakowa Feliksa Łubieńskiego.
W lipcu 1814 O. stanął na czele Komitetu Cywilnego (zwanego też Komitetem Reformy), mającego opracować nowe zasady administracji kraju. Podczas jego obrad wypowiadał się przeciwko Kodeksowi Napoleona i systemowi administracyjnemu Ks. Warsz., deklarował się jako zwolennik komisji wojewódzkich i statutu litewskiego. We wrześniu O. wysłał delegację do Białej dla powitania jadącego na kongres do Wiednia cesarza. Wbrew opinii Rady Tymczasowej misję jej ograniczył do wstawienia się za Fryderykiem Augustem. Dn. 30 IV 1815 cesarz Aleksander wystosował do O-ego jako prezesa senatu reskrypt zawiadamiający o połączeniu poprzez konstytucję Ks. Warsz. z Rosją jako Królestwa Polskiego. List doszedł do Warszawy 6 V, następnego dnia został ogłoszony w „Gazecie Korespondenta” wraz z powściągliwym komentarzem O-ego (O. odpowiedział również osobiście na pismo cesarza). Dn. 13 V Aleksander I nadesłał mu „Zasady do konstytucji” i wyznaczył go na prezesa komitetu mającego przygotować projekt ustawy zasadniczej. Po ogłoszeniu 21 VI konstytucji O. wyznaczył deputację homagialną do Aleksandra. Po przybyciu cesarza do Warszawy (12 XI) starał się skłonić go do ogłoszenia deklaracji w sprawie Litwy. Dn. 24 XII wręczono O-emu egzemplarz konstytucji. Przyjmując go powiedział «Biada temu, kto ją zgwałci». Z powodu podupadającego zdrowia nie był w stanie wygłosić swojej mowy – odczytał ją sekretarz senatu Julian U. Niemcewicz. Przedstawiał w niej O. konstytucję jako podstawę bytu państwowego (podobnie określił ją rok później przemawiając w rocznicę jej ogłoszenia). Pomimo pogarszającego się stanu zdrowia starał się prowadzić życie czynne: w pocz. 1816 r. spotkał się z przebywającym w Warszawie L. Carnotem. Z powodu niechęci w. ks. Konstantego do O-ego przeciągało się zatwierdzenie go na prezesa senatu. Dokonał tego cesarz ostatecznie 7 I 1817. O. zmarł w Warszawie 5 II 1817, pochowany został 10 II w Nadarzynie; mowy pogrzebowe wygłosili Aleksander Linowski i J. U. Niemcewicz.
O był żonaty trzykrotnie. Pierwszą jego żoną była (poślubiona ok. 1770 r.) Józefa z Godlewskich (zm. 1780), córka Krzysztofa (zob.), drugą (ślub 26 VII 1781) Apolonia z Ledóchowskich (1761 – 20 VIII 1795), córka Franciszka Antoniego (zob.), a trzecią (poślubiona 29 VIII 1796) Kunegunda Brzozowska (1770 – 27 XII 1822), córka Jana, miecznika ciechanowskiego, wdowa po Józefie Rudnickim. Z pierwszego małżeństwa O. pozostawił córkę Julię (wg innych danych Ewę), żonę Antoniego Ledóchowskiego (zob.). Z drugiego małżeństwa miał synów: Antoniego Jana (zob.), Franciszka (1783–1848), Józefa (1785–1799), Władysława (zob.), Atanazego (1791–1866), kanonika katedralnego warszawskiego, Tadeusza (1792–1842), oraz córki: Ludwikę (1787–1855), żonę Michała Potockiego, Helenę (1794–1826), żonę Jana Malfattiego, i Marię (1795–1872), żonę Ludwika Morstina (zob.).
Portrety pędzla M. Bacciarellego (z ok. r. 1817, olej., licznie reprod.), A. Brodowskiego (z ok. r. 1820, w posiadaniu Juliusza Ostrowskiego w Kr., kopia lub replika w kościele w Nadarzynie); Litogr. przez Letronne’a, z r. 1822 (własność Juliusza Ostrowskiego w Kr.); – Estreicher, XXIII; Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; Enc. Org.; Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Ilustr.; Album biograficzne Polaków w. XIX, II; PSB (Mniszech Michał, Bentkowski Feliks, Kubicki Jakub); Słown. Geogr., (Nadarzyn, Piatyhory, Tetyjów, Tomaszów Mazowiecki, Ujazd); Boniecki, (Godlewscy); Niesiecki; Uruski; Żychliński, XI, XVI (tu sprostowania), XXVI; Łoza, Kawalerowie; Sozański, Imienne spisy osób; Katalog zabytków sztuki w Pol., II, X z. 17; – Askenazy Sz., Książę Józef Poniatowski, W. 1974; Bartoszewicz K., Utworzenie Królestwa Kongresowego, Kr. 1916; Bojasiński J., Rządy Tymczasowe w Królestwie Polskim maj–grudzień 1815, W. 1902; Chodźko L., Historia domu Rawitów-Ostrowskich, Lw. 1873 II; Dembiński B., Polska na przełomie, W. 1913; Dihm J., Sprawa konstytucji ekonomicznej z 1791 r., W. 1959; tenże, Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 19; Falkowski J., Księstwo Warszawskie, W. 1906 I; Grodek A., Zagadnienie emisji papierowych znaków pieniężnych w Ks. Warsz. (1806–1813), W. 1934; Herbst S., Wielki Carnot w Warszawie, w: Wiek XVIII, W. 1974; Janik M., Hugo Kołłątaj, Lw. 1913; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1880–6 I 172–3, 514, 567, II 29–30, 252–3, 280; Kierski E., Tomasz A. Ostrowski, „Tyg. Illustr.” 1863 nr 172 s. 9, 26; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III (reprod. portretu Brodowskiego s. 20), IV; Kula W., Rządzący i rządzeni, w: Wiek XVIII, W. 1974; Loret M., Życie polskie w Rzymie, Rzym [b.r.]; Łojek J., Upadek Konstytucji 3 Maja, W. 1976; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Mencel T., Feliks Łubieński, minister sprawiedliwości Ks. Warsz. (1758–1848), W. 1952; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska…, W. 1957; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr. 1906; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, P. 1930; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr. 1905 I; Willaume J., Fryderyk August jako ks. warszawski, P. 1939; – Akty powstania Kościuszki, II; Arch. Wybickiego; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I; Diariusz sejmu 1812; Diariusz sejmu… od dnia 16 grudnia 1790, W. [b.r.] I cz. 1 s. 281, 308, 327; Diariusz sejmu… 1776 r., (W. 1776), s. 4, 170, 192, 306–7, 314, 334, 460; Diariusz sejmu… 1778, (W. 1779), s. 30, 102–3; Diariusz sejmu… 1788, (W. b.r.) I cz. 1 s. 17, 75, 109, cz. 2. s. 315–16, 355, 456–7, 492, 511, II cz. 1 s. 86, 172–4, 228, II cz. 2. s. 4, 165; Diariusze sejmów Ks. Warsz., Wyd. M. Handelsman, W. 1913 z. 1; Dmochowski F. S., Wspomnienia, W. 1959; Głos… kasztelana czerskiego, na sesji sejmowej dn. 24 X 1788 r. miany, W. [b.r.]; Grynwaser H., Pisma, Wr. 1951 I; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, Kr. 1914; Kołłątaj H., Listy pisane z emigracji, P. 1872, s. 6, 10, 12, 131, 168; Koźmian K., Pamiętniki, W. 1972 II; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, VI; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Niemcewicz J. U., Dzieła, Lipsk 1840 XII; tenże, Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I–II; Ostrowski A. J., Żywot T. O-ego, Paryż 1840; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Potocki J., Głosy… marszałka nadwornego W. Ks. Lit. na sesji sejmowej dn. 24 X r. 1786 miane, W. [b.r.]; Protokoły Rady Stanu Ks. Warsz., Tor. 1960–8; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–94, W. 1961; Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego, W. 1964 II; Vol. leg., VII 277; Zdanie… podkomorzego i posła nurskiego na sesji sejmowej… 23 IX 1776 r. na projekt pod tytułem Powinności i władza departamentów w Radzie, W. [b.r.]; – AGAD: Arch. Kameralne, Arch. Ostrowskich z Ujazdu sygn. 1–62; B. Czart.: rkp. 678, 698, 729, 735, 805, 928/IV, 5506; B. Ossol.: rkp. 327/22; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 14, 8335 (Teki Pawińskiego).
Tomasz Kizwalter